Αργυρίου Αλ (1986), Δεκαεπτά κείμενα για τον Γ. Σεφέρη, Αθήνα: Καστανιώτης.
Ο τιμημένος με το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (1998), για την προσφορά του στα ελληνικά γράμματα, Αλέξανδρος Αργυρίου, μας ξεναγεί στο ποιητικό, κυρίως, έργο του Γιώργου Σεφέρη και, ταυτόχρονα, μας αποκρυπτογραφεί το πρόσωπο του εμβληματικού αυτού εκφραστή της Γενιάς το ’30. Ο Αργυρίου προσπαθεί να ερμηνεύσει τα κλειδιά της ποιητικής άσκησης του Γ. Σεφέρη. Οι έμμεσες προτάσεις και όχι η απλή ρητορεία, ο θαυμασμός, για το Αρχαίο Πνεύμα, η ανάγκη του ποιητή για συμφιλίωση και εξοικείωση με τη ζωή, η ρεαλιστική προσέγγιση, το βίωμα, η δραματική ειλικρίνεια, ο αγώνας, η πολιτική και η συλλογική συνείδηση είναι μερικά από τα στοιχεία του χαρακτήρα της σεφερικής ποίησης. «Κανένας εφησυχασμός», έχει να συμπληρώσει ο μελετητής, ο οποίος εκτιμά το σεφερικό έργο ως αρμονικά ολοκληρωμένο. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι πριν τη συγγραφή οποιουδήποτε έργου, ο Σεφέρης είχε μια συγκεκριμένη ιδέα στο μυαλό του. Η σύλληψη-ανάλυσή της διαφαίνεται και αναπτύσσεται καθαρά μέχρι το τέλος. Δεν ξεφεύγει δηλαδή από την «έμπνευση» ή από τα «όρια» που ο ίδιος έθεσε. Ακόμα και αν παρεμβάλλονται άλλες ιδέες, η κύρια έχει πρωτεύοντα ρόλο, ενώ οι υπόλοιπες δευτερεύοντα. Ο Σεφέρης αφουγκράστηκε την Ελλάδα και την Ευρώπη, «άκουγε τι του λένε τα πράγματα», «είδε τον ήλιο μ΄ άλλα μάτια». Έτσι προσέφερε έργα διάρκειας, οικουμενικά, η αξία των οποίων επιστεγάστηκε από το βραβείο Νόμπελ (1963). Στο βιβλίο του Αργυρίου, αποκαλύπτεται σταδιακά και διεξοδικά ο ποιητής που συνδύασε την πατρογονική (ωραιοποιημένη εν πολλοίς) παράδοση με τραγικά γεγονότα της σύγχρονής του ελληνικής πραγματικότητας· με άλλα λόγια «έπιασε τον σφυγμό της εποχής του»: Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, Μεσοπόλεμος, Β΄ Παγκόσμιος, Αντίσταση, Εμφύλιος, εξορία, Κυπριακό ζήτημα, Δικτατορία των Συνταγματαρχών. Η δημιουργία του ένας μύθος, το έργο του παντοτινό, μα πάνω απ΄ όλα οικουμενικά ελληνικό και ανθρώπινο.
Οι περίοδοι της ποιητικής δημιουργίας του Γιώργου Σεφέρη, σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Αργυρίου
O Αλέξανδρος Αργυρίου, προβαίνει σε μια ταξινόμηση σε φάσεις του ποιητικού έργου του Σεφέρη, ανάλογα με τη χρονολογία σύνθεσης, τη μορφολογία και την εννοιολογία των ποιημάτων του.
Η πρώτη ποιητική φάση, ξεκινά το 1928 και περατώνεται το 1932, με αντιπροσωπευτικά έργα τη Στροφή (1931), τη Στέρνα (1932) και μερικά ποιήματα της συλλογής Τετράδιο Γυμνασμάτων (σ. 259). Πρόκειται για την πιο πολυσυζητημένη φάση ποιητικής παραγωγής του, η οποία επιμερίζεται σ’ έναν ακόμη διαχωρισμό. Ο Αργυρίου διακρίνει σε δύο είδη τα ποιήματα της πρώτης φάσης, (σ. 117, 118). Το ένα ανήκει στην «καθαρή ποίηση» (όρος δανεισμένος από τον Ανρί Μπρεμόν, ενώ το άλλο στην «ακάθαρτη ποίηση», όπως χαρακτηριστικά την ονομάζει ο Τάκης Σινόπουλος (χαρακτηρισμό με τον οποίο φαίνεται να συμφωνεί ο Αργυρίου καθώς τον επαναλαμβάνει στην ανακεφαλαίωση της δεύτερης ομιλίας του βλ. σ. 122).
Η πρώτη κατηγορία, της «καθαρής ποίησης», συγκεντρώνει ορισμένα διακριτά γνωρίσματα, όπως η αναφορά στο παρελθόν, τα γνήσια συναισθήματα, η οικειότητα, η αρμονία των νοημάτων, η μουσικότητα του στίχου και η προσπάθεια καθαρισμού της γλώσσας από πεζολογικά στοιχεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αυτού του είδους θεωρείται η Στροφή (σ. 16).
Η δεύτερη κατηγορία, της λεγόμενης «ακάθαρτης ποίησης», περιλαμβάνει άλλα, γνωρίσματα: ειρωνεία, δραματικότητα, αντίθεση, αποδέσμευση από την παράδοση, ελεύθερο στίχο, αρχαιοελληνικά μυθικά στοιχεία, μεταφορική έκφραση. σ. 260).
Η επόμενη, δεύτερη φάση τοποθετείται την περίοδο 1933-1940. Ο Αργυρίου υποστηρίζει ότι ο Σεφέρης απομακρύνεται πλέον από τις αρχές της καθαρής ποίησης (σ. 240). Σε αυτή τη φάση, ο ποιητής έχει ως πρότυπά του τον ‘Όμηρο, τους τραγικούς ποιητές, τον Πλάτωνα, το Σολωμό και τον Κάλβο (σ. 143). Η λογιότητα, η υποκειμενικότητα, ο συμβολισμός και η ανάμειξη της μυθολογίας με τη σύγχρονη πραγματικότητα είναι τα νέα στοιχεία που εμφανίζονται (σ. 141). Όλα αυτά έρχονται σε αντιδιαστολή με το συγγραφικό τρόπο της Στροφής (σ. 122). Δικαίως λοιπόν, η ποιητική παραγωγή αυτής της περιόδου (Μυθιστόρημα, 1935· Γυμνοπαιδία, 1940· Τετράδιο Γυμνασμάτων και Ημερολόγιο Καταστρώματος Α΄, 1940· σ. 26) κατατάσσονται στη Νεοτερική ποίηση (σ. 262).
Για τα επόμενα χρόνια, ο Αργυρίου παρατηρεί πως ο πολυγράφος Σεφέρης εντοπίζεται μόνο στην ημερολογιακή καταγραφή (η οποία συγκεντρώνει 220 τυπογραφικές σελίδες) και πως, ως προς την ποιητική δημιουργία του, διαπιστώνεται μία «ποιητική έκλειψη» (σ. 147).
Ωστόσο, μετά από έναν χρόνο, έρχεται η τρίτη φάση 1941-1944 με ανάκαμψη στην ποιητική παραγωγή. Το Ημερολόγιο Καταστρώματος Β΄ (1944) είναι το έργο έναρξης αυτής της περιόδου. Ακολουθεί πάλι μια στασιμότητα, την οποία προσπαθεί να καλύψει η Κίχλη (1947), με την αξιόλογη έκτασή της (σ. 240).
Η τέταρτη φάση εμφανίζεται μετά από ένα ακόμη κενό, με τα ποιήματα για την Κύπρο, ποιήματα που διακρίνονται κυρίως λόγω χωριστής θεματικής (Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄, 1955), και, πολύ αργότερα, τα Τρία Κρυφά Ποιήματα (1966).1
Η πέμπτη και τελευταία φάση είναι αυτή που καλύπτει τα χρόνια από το 1968 μέχρι το 1971. Οι γάτες του Αϊ- Νικόλα (1969), και το Επί Ασπαλάθων (1971) είναι τα ποιήματα που μάχονται ενάντια στη λογοκρισία και τη Δικτατορία (σ. 269).
Η κριτική αποτίμηση της ποιητικής πορείας του Γ. Σεφέρη
Στροφή (1931): σηματοδότηση μιας πραγματικής στροφής και βαθύτερης αλλαγής στην κοινωνία (σ. 97), μοντέρνα ποιητική έκφραση (σ. 144), ποίημα σαν γρίφος (σ. 97), έλλειψη εφηβικών ονείρων (σ. 110), προσφορά ανανέωσης και μεταμόρφωσης από τον έρωτα (σ. 15), όχι όμως παρηγοριάς (σ. 14), αίσθηση ελεύθερης αντίληψης (σ. 16).
Στέρνα (1932): πολυδιαστρωματικό έργο (σ. 17), πλήθος ιδεών (σ. 18), υποβλητικός λόγος (σ. 17), λογικές μεταπτώσεις (σ. 17), χάσματα (σ. 17), διάθλαση ερωτισμού.
Μυθιστόρημα (1935): έργο σταθμός στην ποίηση (σ. 260), αφορμή συγγραφής η Μικρασιατική Καταστροφή, κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας, προετοιμασία εδάφους για τη νεότερη ελληνική ποίηση (σ. 22, 23), σύζευξη παρελθόντος και παρόντος σε έναν αδιάκοπο παραλληλισμό, δράση μυθικών προσώπων στο σήμερα με σκοπό την έκφραση της αλήθειας (σ. 18, 19, 124, 130, 264), διάχυτος ο καημός για τη μοίρα του ελληνισμού (σ. 55), διαχωρισμός σε 24 μέρη όπως οι ραψωδίες στην Οδύσσεια και την Ιλιάδα (σ. 124), σφραγίδα ελληνικότητας (σ. 125, 126).
Τετράδιο Γυμνασμάτων Α΄ και Β΄ (μεταθανάτια έκδοση): άσκηση γραφής (σ. 18, 121), ιστορική διάσταση (σ. 167, 168, 212), οικονομία λόγου (σ. 252), αφαίρεση μονομέρειας και μονοχρωμίας (σ. 252), στερεότητα έκφρασης (σ. 252).
Ημερολόγιο Καταστρώματος Α΄ (1940) : αναφορά στα ελληνικά πράγματα (Δικτατορία, λογοκρισία· σ. 221-222), πνιγερή ατμόσφαιρα Β΄ Παγκοσμίου πολέμου (σ. 28, 163, 164, 265), έδαφος οικειότητας (σ. 28), απουσία θρησκευτικού στοιχείου (σ. 80), κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Γυμνοπαιδία (1940): ιστορική διάσταση (σ. 143), ένταση τόνων (σ. 25), αισθήματα αδιαφορίας, άγνοιας, αδικίας (σ. 26), κατάργηση του θαύματος (σ. 26).
Ημερολόγιο Καταστρώματος Β΄ (1944): άμεσες εμπειρίες, εξορία στη Μέση Ανατολή (σ. 29, 30, 266), λύση της σιωπής Σεφέρη (σ. 165), απλοποίηση ποιητικού λόγου (σ. 220), ο πόλεμος σαν προσωποποιημένη καταστροφή (σ. 29), οξείες και σαφείς καταγγελίες για την πολιτική (σ. 266, 276, 277), απουσία θρησκευτικού στοιχείου.
Κίχλη (1947): η ονομασία του ποιήματος από ένα βυθισμένο καράβι (σ. 177), συνθετικό και αυτοβιογραφικό ποίημα (σ. 46, 47), απολογητική θέση, αίσθημα εγκατάλειψης, απελπισίας, απόγνωσης (σ. 49), ποίημα με θέμα την ποιητική (σ. 215), χρήση παλαιότερων λέξεων ή φράσεων (σ. 88).
Κύπρον ου μ΄ εθέσπισεν ή Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄ (1955): αισθητές οι διαφορές από τις προηγούμενες εκδόσεις του (σ. 241, 266), βιωματικό και διαισθητικό ποίημα (σ. 201), ο συμβολισμός γίνεται πιο χαρακτηριστικός (κάθε αντικείμενο και έκφραση· σ. 39), προσπάθεια ανάδειξης συναισθήματος. «Κάθε ποίημα για την Κύπρο είναι μια κραυγή οδύνης και ένα βλέμμα αγάπης για το ωραίο νησί» (σ. 38). Δημιουργική φάση: «έγραψε μέσα σε δύο χρόνια 15 ποιήματα» (σ. 38).
Τρία Κρυφά Ποιήματα (1966): μη αναγνώριση συνηθισμένου ποιητικού λεξιλογίου (κρυφός = ιδιωτικός· σ. 207, 229), κάλυψη χρέους ποιητή-πολίτη (σ. 193), εντοπισμός σιωπών και αποριών του Σεφέρη (σ. 243), εξομολογητικός τόνος (σ. 229), συνύφανση ζωής και έργου (σ. 208), καβαφικά ίχνη (σ. 229, 230), καταγραφή δυσάρεστων γεγονότων (σ. 190, 191).
Επί Ασπαλάθων (23 Σεπτεμβρίου 1971): παραπομπή στην Πολιτεία του Πλάτωνος (σ. 270), σταθερή ιδέα του Σεφέρη η ενότητα του Ελληνισμού (σ. 273), διδακτική διάθεση (σ. 275), χρήση σκληρής γλώσσας για τη Δικτατορία (σ. 276, 277).
Το 1974 τα ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη συγκεντρώθηκαν σε έναν τόμο και έκτοτε κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ίκαρος.
Ο Αργυρίου επιμένει στο ποιητικό έργο του Γιώργου Σεφέρη και σχεδόν καθόλου στην πεζογραφία του. Όσες αναφορές συναντούμε, αφορούν μόνο φράσεις που βοηθούν στην ερμηνεία ποιητικών χωρίων ή στην παραπομπή βιβλιογραφίας. Το υπόλοιπο, εκτός ποίησης, έργο του Γ. Σεφέρη αθροίζεται στα εξής:
Οι ώρες της Κυρίας Έρσης (1973)
Έξι νύχτες στην Ακρόπολη (1974)
Δοκιμές (1974)
Μέρες (Α-Ζ)
Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ (1973)
Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ (1985)
Αλληλογραφία (με τους Γ. Θεοτοκά, Α. Καραντώνη, Μ. Σεφέρη κ.ά.)
Τέλος, ως προς το μεταφραστικό του έργο:
Έρημη Χώρα του Τ. Σ. Έλιοτ (1936)
Φονικό στην Εκκλησία του Τ. Σ. Έλιοτ (1936)
Άσμα Ασμάτων του Σολομώντα (1966)
Αποκάλυψη του Ιωάννη (1966)
Μια βραδιά με τον κ. Τεστ του Πολ Βαλερύ (1928)
Το βιβλίο Δεκαεπτά κείμενα για τον Γ. Σεφέρη του Αλέξανδρου Αργυρίου, περιέχει στοχαστικά και αποδεικτικά κριτικά κείμενα τα οποία συνθέτουν ένα ολοκληρωμένο κριτικό έργο για τη σεφερική ποίηση.
Η οργάνωση των ιδεών του συγγραφέα είναι λογική, τεκμηριωμένη με επιχειρήματα και με πλούσιες αναφορές, καθώς και αναιρετική όταν το πέρασμα του χρόνου το επιβάλλει. Σε όσες, όμως, προφορικές ανακοινώσεις ή ομιλίες του παρατίθενται, η οργάνωση του λόγου μπορεί να θεωρηθεί συνειρμική. Ωστόσο, η επαναλαμβανόμενη ανάλυση ποιημάτων και η αναφορά σε ήδη συζητημένα θέματα, καταντάει λιγάκι κουραστική. Παρ΄ όλα αυτά, διακρίνεται μια ροπή προς την αντικειμενικότητα. Το ύφος του είναι προσεκτικό και οικείο.
Ο Αλέξανδρος Αργυρίου, συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά που μπορεί να έχει ένας κριτικός, ικανότητα ανάγνωσης, γραφής, εμπειρία, διάκριση πληροφοριών, προφορικότητα και ευαισθησία. Η αξιοπιστία του κερδίζεται με την ανάπτυξη διαλόγου με τους αναγνώστες και τη διάθεση προσφοράς στο κοινό του.
Ελένη Γκόρα